پل ضياءالملك
پل ضياالملك در مجاور كاروانسراي شاه عباسي تقريبا به فاصله 200 متري پل بر رودخانه مرزي‌ارس ساخته شده كه امروزه قسمت هایی از آن باقی مانده است . اين پل در قسمت جنوب شرقي پاسگاه انتظامي درجنوب دهكده قديمي جلفا كه اينك در خاك شوروي سابق قراردارد، بر روي‌رود خانه ارس ساخته شده‌است . اين‌پل نيز از يادگارهاي شاه عباس صفوي در زمره بناهاي عام المنفعه بوده كه شاه عباس صفوي‌تعداد زيادي از آنها را در هر گوشه ای از ايران به يادگار نهاده است.
قسمتي از اين پل در خاك ایالت خود مختار نخجوان کشور تازه تاسیس جمهوری آذربایجان قرار دارد و قسمتي در خاك ايران قراردارد . ارتفاع پايه‌جنوبي آن از سنگهاي تراش دار بناشده از سطح رودخانه در حدود ده متر است. قسمتي از زاويه جنوبي پل كه در خاك ايران قراردارد نشان مي‌دهد پل عريض بوده و عرض آنتقریباً هشت متر بالغ بوده است . ميتوان‌حدس زد كه پل در شكل اصلي خود پنج چشمه و دهانه داشته امروزه که كاملا از بين رفته است.
پل ضياءالملك از ديدگاه مورخين و جهانگردان
مستوفي قزويني مورخ و جغرافي‌دان اسلامي معتقد است:
پل ضياالملك در حدود گرگر بر روي رود ارس احداث شده است .
در كتاب نزهه‌القلوب مستوفي بيان مي‌نمايد :
گرگر قصبه‌اي است حاصلش غله ، پنبه ، و انگور و ميوه مي‌باشد ، و در حدود آن ضياءالملك نخجواني پلي بر روي ارس ساخته واز جمله كبار ابنيه است.
محمد تقي‌خان متخلص به حكيم از رجال عهد ناصري در كتاب گنج دانش به توصيف اين پل‌مي‌پردازد.
و مكرر در سنوات بر روي آن رود (ارس) به معبر جلفا پل ساخته‌اند و معدوم گرديده در زماني كه‌عساكر سلطان صاحبقران امير تيمور گوركاني از پل جلفا عبور نموده‌اند پل معتبري كه با بينش ضياءالملك نامي بوده بسيار معتبر و برقرار و عابرين را نيكو رهگذري بوده و در سنه هفتصدوهشتاد و هشت لشكريانش از آن معبر گذشت.
در ظفرنامه تيموري نگاشته شرف‌الدين در شرح آن جا چنين نگاشته شده:
پل ضياءالملك در جولاهه ( جلفا) قنظره‌اي است كه در زير طاق آبگون گردون و آسمان بوقلمون طاق وبي‌همتا افتاده و كسي نظير آن در جهان نديده و نشان نداده ، چه در ولايت نخجوان به قرب قريه جولاهه كه در آنجاها از دامنه كوهي مي‌گذرد، پلي از سنگ تراشيده در غايت استواري و استحكام و نهايت‌همواري و نظام ، به نوعي ساخته و پرداخته كه مهندس عقل و ادراك از مشاهده آن حيران مي‌ماند.
و از جمله دو طاق آن چنان عالي و وسيع افتاده كه عرض يكي شصت ذرع بل زياد مي‌باشد و ديگري كه قدري تنگ‌تر است در وقت بي‌آبي به تحقيق رسيده پنجاه و پنج گز شرعي بود و هنگام طغيان آب ، سيل از طاق بزرگ‌تر كه وصل به كوه است، مي‌گذرد و فراز آن چنان به كوه پيوسته كه زير آن خالي مانده كاروانسرايي ساخته‌اند و هر طرف پل دروازه از سنگ برآورده‌اند و به غايت مرغوب و نهايت خوب‌برافروخته‌اند.
شاردن سياح فرانسوي در سفرنامه خود پل ضياءالملك را بدين گونه توصيف نموده :
بر روي اين رودخانه(ارس) در جلفا و نقاط ديگر چندين بار پل بسته‌اند و علي رغم استحكام وعظمت آنها، چنان كه از طاق و چشمه‌هاي آن كاملا نمودار است از چشمه‌ها در مقابل فشار و جريان‌نهر دوام نياورده‌اند.
موريس دوكوتز بوئه سياح فرانسوي در سفرنامه خود پل جلفا را بدين گونه توصيف نمود:
چيزي كه از شهر جلفا باقي مانده بود يك پل سنگي، يك برج محقر و يك قبرستان خيلي وسيع بود . مؤلف نهضتهاي فكري ايرانيان در باره پل ضياءالملك چنين مي‌گويد :
پل ضياءالملك بر روي رودخانه ارس كه قوس بوده و تاريخ ساختمان اين قوس به قرن هشتم هجري‌است اين پل تمام از سنگ ساخته شده است.
شرف‌الدين علي يزدي كه در اواخر قرن هشتم (786هجري)همراه امير تيمور گوركاني از روي اين پل (ضياءالملك) گذشته واز عظمت و زيبايي آن سخن گفته :
كه اين پل داراي قوس‌هاي زيادي است و دو قوس آن بسيار بزرگ و پهن هستند پهناي يكي از قوسهاحدوداً 60 گز و پهناي ديگري در مواقع غير سيل 55 گز بوده است .
هامرپور گشتال نيز كه شرح جنگ امير تيمور را با ايلدرم بايزيد و سركشي سلطان احمدبن‌شيخ‌اويس ايلكاني و گريختن وي و عبور آن از ارس در باره اين پل چنين مي‌گويد:
ليكن سلطان احمدبن‌شاه ايلكاني مثل شاه شجاع نكرد و اظهار اطاعت ننمود، اول دارالحكومه خودرا كه آن وقت سلطانيه بود استحكام داد و بعد از آن جا به تبريز گريخت و از تبريز به بغداد رفت، بلاد شمال ايران را ... مسخر كرد بعد سلطانيه و تبريز و نخجوان را گرفت و در جلفا از ارس عبور كرد، كه آن وقت اين نهر عظيم در آن‌جا يك پل بسيار معظمي از سنگ داشت كه هر يك از طاقهاي آن از پنجاه 50 تا شصت 60 ذرع بودند.
گاي لسترنج در باره پل مي‌نويسد :
در نخجوان گنبدي از ابنيه ضياءالملك وزير معروف سلجوقيان موجود است .شرف‌الدين علي يزدي پل معروف ضياءالملك (كه خرابه‌هاي آن هنوز باقي است ) را وصف كرده است . اين پل نزديك قصبه گرگر سر راه مرند 15 ميلي نخجوان برروي رود ارس ساخته شده بود كمي پايينتر از آن در كنار رود ارس شهر جلفا كه به صورت جولاهه نيز نوشته مي‌شود واقع است
علت تخريب پل ضياءالملك
علت تخريب و انهدام اين پل و ساير پلهاي احتمالي بر روي ارس را اكثراً در اثر قشون كشي‌هاي‌طرفين درگير در طول سالهاي گذشته كه در كنار اين رودخانه به وقوع پيوسته مي‌توان بررسي كرد در زمان‌جنگ ابوسعيد با اوزون حسن هنگامي كه ابوسعيد با لشكريان زياد متوجه قره باغ مي‌شود و به رودخانه ارس فرود مي‌آيد و اوزون‌حسن براي اين‌كه بر مشكلات دشمن افزوده شود به شيروانشاه فرخ يار دستورمي‌دهد پلهاي رودخانه ارس را ويران سازد و از فروش غله به لشكريان ابوسعيد مانع شود .
تاريخ احداث پل ضياءالملك
در مورد تاريخ احداث اين پل پرفسور ولفرام‌كلايس چنين مي‌گويد:
در سرزمين امروزي ايران قديم ترين پلي كه آثار آن به جا مانده، پلي است كه اوراتورها روي رود ارس‌كه در حال حاضر مرز بين ايران و شوروي (سابق)است بنا كرده‌اند.
اين پل براي ايجاد ارتباط بين دهكده مهاجرنشين ورهرام و استحكامات قلعه ساخته شده و ضمناً تاج پل ، نقش معبر ورودي به دروازه و استحكامات قلعه را داشته است. در كرانه مربوط به ايران يك پايه به اندازه 10 ‚10 متر از سنگهاي بزرگ در يك محل خشك وجود دارد كه فاصله آن تا تاج پل 13مترمي‌باشد.
روايتي از پيامبر اسلام وجود دارد كه در آن به اين پل اشاره شده است.
بقاياي پل ضياءالملك در خاك ايران
آنچه از پل ضياالملك در طرف ايران و در كنار پاسگاه انتظامي مرزي عباسي باقي است و با اين كه مخروبه و در و ديوار و سقف آن فرو ريخته، ولي ديوار بلند و ستون مانند آن، با همه زيبايي هنر و دقت‌مهارت به كار رفته‌اش سر به آسمان ساييده و بر خود مي‌بالد.
دو برج در طرفين پل كه ارتفاع آن حدود 20 متر بوده و قطر آن، به 6/5متر بالغ ميگردد و عمق برجها تا 10متر هم مي‌رسد در برج شرقي پل در قسمت فوقاني آن آثاري از منبتكاري به وسيله كاشي آبي رنگ وجود دارد كه تخريب گرديده است در داخل پل ساختمان يا كاروانسراي مجللي وجود داشته ولي سقف‌آن فرو ريخته است. راه اين ساختمان از بخش شرقي بر روي نهري كه از داخل ساختمان جاري مي‌شده‌قرار داشته.
در گنج دانش محمد تقي خان چنين نوشته:
فراز آن ( پل ضياءالملك) چنان به كوه پيوسته كه زيرآن خالي مانده كاروان سرائي ساخته‌اند و طرف‌پل دروازه از سنگ برآورده‌اند.
عرض بقاياي موجود از پل در خاك ايران 18/5 متر مي‌باشد.
ساختمان آن از آجرهاي مكعبي و مستطيلي، ماسه و سنگ، مالون، و لاشه و ملاط آهك ساخته كه‌حتي مالون‌هاي بكار رفته كه برخي از آن سنگ‌ها تا 500 كيلو هم وزن دارند.
منابع :
نزهت القلوب ، جغرافیای تاریخی شهرهای ایران ، سیاحت نامه شاردن ، تاریخ نهضت های فکری ایرانیان ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی ( بهروز خاماچی ) ، ارس در گذر گاه تاریخ
پل ضياالملك در مجاور كاروانسراي شاه عباسي تقريبا به فاصله 200 متري پل بر رودخانه مرزي‌ارس ساخته شده كه امروزه قسمت هایی از آن باقی مانده است . اين پل در قسمت جنوب شرقي پاسگاه انتظامي درجنوب دهكده قديمي جلفا كه اينك در خاك شوروي سابق قراردارد، بر روي‌رود خانه ارس ساخته شده‌است . اين‌پل نيز از يادگارهاي شاه عباس صفوي در زمره بناهاي عام المنفعه بوده كه شاه عباس صفوي‌تعداد زيادي از آنها را در هر گوشه ای از ايران به يادگار نهاده است.
قسمتي از اين پل در خاك ایالت خود مختار نخجوان کشور تازه تاسیس جمهوری آذربایجان قرار دارد و قسمتي در خاك ايران قراردارد . ارتفاع پايه‌جنوبي آن از سنگهاي تراش دار بناشده از سطح رودخانه در حدود ده متر است. قسمتي از زاويه جنوبي پل كه در خاك ايران قراردارد نشان مي‌دهد پل عريض بوده و عرض آنتقریباً هشت متر بالغ بوده است . ميتوان‌حدس زد كه پل در شكل اصلي خود پنج چشمه و دهانه داشته امروزه که كاملا از بين رفته است.
پل ضياءالملك از ديدگاه مورخين و جهانگردان
مستوفي قزويني مورخ و جغرافي‌دان اسلامي معتقد است:
پل ضياالملك در حدود گرگر بر روي رود ارس احداث شده است .
در كتاب نزهه‌القلوب مستوفي بيان مي‌نمايد :
گرگر قصبه‌اي است حاصلش غله ، پنبه ، و انگور و ميوه مي‌باشد ، و در حدود آن ضياءالملك نخجواني پلي بر روي ارس ساخته واز جمله كبار ابنيه است.
محمد تقي‌خان متخلص به حكيم از رجال عهد ناصري در كتاب گنج دانش به توصيف اين پل‌مي‌پردازد.
و مكرر در سنوات بر روي آن رود (ارس) به معبر جلفا پل ساخته‌اند و معدوم گرديده در زماني كه‌عساكر سلطان صاحبقران امير تيمور گوركاني از پل جلفا عبور نموده‌اند پل معتبري كه با بينش ضياءالملك نامي بوده بسيار معتبر و برقرار و عابرين را نيكو رهگذري بوده و در سنه هفتصدوهشتاد و هشت لشكريانش از آن معبر گذشت.
در ظفرنامه تيموري نگاشته شرف‌الدين در شرح آن جا چنين نگاشته شده:
پل ضياءالملك در جولاهه ( جلفا) قنظره‌اي است كه در زير طاق آبگون گردون و آسمان بوقلمون طاق وبي‌همتا افتاده و كسي نظير آن در جهان نديده و نشان نداده ، چه در ولايت نخجوان به قرب قريه جولاهه كه در آنجاها از دامنه كوهي مي‌گذرد، پلي از سنگ تراشيده در غايت استواري و استحكام و نهايت‌همواري و نظام ، به نوعي ساخته و پرداخته كه مهندس عقل و ادراك از مشاهده آن حيران مي‌ماند.
و از جمله دو طاق آن چنان عالي و وسيع افتاده كه عرض يكي شصت ذرع بل زياد مي‌باشد و ديگري كه قدري تنگ‌تر است در وقت بي‌آبي به تحقيق رسيده پنجاه و پنج گز شرعي بود و هنگام طغيان آب ، سيل از طاق بزرگ‌تر كه وصل به كوه است، مي‌گذرد و فراز آن چنان به كوه پيوسته كه زير آن خالي مانده كاروانسرايي ساخته‌اند و هر طرف پل دروازه از سنگ برآورده‌اند و به غايت مرغوب و نهايت خوب‌برافروخته‌اند.
شاردن سياح فرانسوي در سفرنامه خود پل ضياءالملك را بدين گونه توصيف نموده :
بر روي اين رودخانه(ارس) در جلفا و نقاط ديگر چندين بار پل بسته‌اند و علي رغم استحكام وعظمت آنها، چنان كه از طاق و چشمه‌هاي آن كاملا نمودار است از چشمه‌ها در مقابل فشار و جريان‌نهر دوام نياورده‌اند.
موريس دوكوتز بوئه سياح فرانسوي در سفرنامه خود پل جلفا را بدين گونه توصيف نمود:
چيزي كه از شهر جلفا باقي مانده بود يك پل سنگي، يك برج محقر و يك قبرستان خيلي وسيع بود . مؤلف نهضتهاي فكري ايرانيان در باره پل ضياءالملك چنين مي‌گويد :
پل ضياءالملك بر روي رودخانه ارس كه قوس بوده و تاريخ ساختمان اين قوس به قرن هشتم هجري‌است اين پل تمام از سنگ ساخته شده است.
شرف‌الدين علي يزدي كه در اواخر قرن هشتم (786هجري)همراه امير تيمور گوركاني از روي اين پل (ضياءالملك) گذشته واز عظمت و زيبايي آن سخن گفته :
كه اين پل داراي قوس‌هاي زيادي است و دو قوس آن بسيار بزرگ و پهن هستند پهناي يكي از قوسهاحدوداً 60 گز و پهناي ديگري در مواقع غير سيل 55 گز بوده است .
هامرپور گشتال نيز كه شرح جنگ امير تيمور را با ايلدرم بايزيد و سركشي سلطان احمدبن‌شيخ‌اويس ايلكاني و گريختن وي و عبور آن از ارس در باره اين پل چنين مي‌گويد:
ليكن سلطان احمدبن‌شاه ايلكاني مثل شاه شجاع نكرد و اظهار اطاعت ننمود، اول دارالحكومه خودرا كه آن وقت سلطانيه بود استحكام داد و بعد از آن جا به تبريز گريخت و از تبريز به بغداد رفت، بلاد شمال ايران را ... مسخر كرد بعد سلطانيه و تبريز و نخجوان را گرفت و در جلفا از ارس عبور كرد، كه آن وقت اين نهر عظيم در آن‌جا يك پل بسيار معظمي از سنگ داشت كه هر يك از طاقهاي آن از پنجاه 50 تا شصت 60 ذرع بودند.
گاي لسترنج در باره پل مي‌نويسد :
در نخجوان گنبدي از ابنيه ضياءالملك وزير معروف سلجوقيان موجود است .شرف‌الدين علي يزدي پل معروف ضياءالملك (كه خرابه‌هاي آن هنوز باقي است ) را وصف كرده است . اين پل نزديك قصبه گرگر سر راه مرند 15 ميلي نخجوان برروي رود ارس ساخته شده بود كمي پايينتر از آن در كنار رود ارس شهر جلفا كه به صورت جولاهه نيز نوشته مي‌شود واقع است
علت تخريب پل ضياءالملك
علت تخريب و انهدام اين پل و ساير پلهاي احتمالي بر روي ارس را اكثراً در اثر قشون كشي‌هاي‌طرفين درگير در طول سالهاي گذشته كه در كنار اين رودخانه به وقوع پيوسته مي‌توان بررسي كرد در زمان‌جنگ ابوسعيد با اوزون حسن هنگامي كه ابوسعيد با لشكريان زياد متوجه قره باغ مي‌شود و به رودخانه ارس فرود مي‌آيد و اوزون‌حسن براي اين‌كه بر مشكلات دشمن افزوده شود به شيروانشاه فرخ يار دستورمي‌دهد پلهاي رودخانه ارس را ويران سازد و از فروش غله به لشكريان ابوسعيد مانع شود .
تاريخ احداث پل ضياءالملك
در مورد تاريخ احداث اين پل پرفسور ولفرام‌كلايس چنين مي‌گويد:
در سرزمين امروزي ايران قديم ترين پلي كه آثار آن به جا مانده، پلي است كه اوراتورها روي رود ارس‌كه در حال حاضر مرز بين ايران و شوروي (سابق)است بنا كرده‌اند.
اين پل براي ايجاد ارتباط بين دهكده مهاجرنشين ورهرام و استحكامات قلعه ساخته شده و ضمناً تاج پل ، نقش معبر ورودي به دروازه و استحكامات قلعه را داشته است. در كرانه مربوط به ايران يك پايه به اندازه 10 ‚10 متر از سنگهاي بزرگ در يك محل خشك وجود دارد كه فاصله آن تا تاج پل 13مترمي‌باشد.
روايتي از پيامبر اسلام وجود دارد كه در آن به اين پل اشاره شده است.
بقاياي پل ضياءالملك در خاك ايران
آنچه از پل ضياالملك در طرف ايران و در كنار پاسگاه انتظامي مرزي عباسي باقي است و با اين كه مخروبه و در و ديوار و سقف آن فرو ريخته، ولي ديوار بلند و ستون مانند آن، با همه زيبايي هنر و دقت‌مهارت به كار رفته‌اش سر به آسمان ساييده و بر خود مي‌بالد.
دو برج در طرفين پل كه ارتفاع آن حدود 20 متر بوده و قطر آن، به 6/5متر بالغ ميگردد و عمق برجها تا 10متر هم مي‌رسد در برج شرقي پل در قسمت فوقاني آن آثاري از منبتكاري به وسيله كاشي آبي رنگ وجود دارد كه تخريب گرديده است در داخل پل ساختمان يا كاروانسراي مجللي وجود داشته ولي سقف‌آن فرو ريخته است. راه اين ساختمان از بخش شرقي بر روي نهري كه از داخل ساختمان جاري مي‌شده‌قرار داشته.
در گنج دانش محمد تقي خان چنين نوشته:
فراز آن ( پل ضياءالملك) چنان به كوه پيوسته كه زيرآن خالي مانده كاروان سرائي ساخته‌اند و طرف‌پل دروازه از سنگ برآورده‌اند.
عرض بقاياي موجود از پل در خاك ايران 18/5 متر مي‌باشد.
ساختمان آن از آجرهاي مكعبي و مستطيلي، ماسه و سنگ، مالون، و لاشه و ملاط آهك ساخته كه‌حتي مالون‌هاي بكار رفته كه برخي از آن سنگ‌ها تا 500 كيلو هم وزن دارند.
منابع :
نزهت القلوب ، جغرافیای تاریخی شهرهای ایران ، سیاحت نامه شاردن ، تاریخ نهضت های فکری ایرانیان ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی ( بهروز خاماچی ) ، ارس در گذر گاه تاریخ
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر