منطقه آزاد ارس: در انتخاب مقامات و دستگاه‌ها بیش از آنكه اراده و خلاقیت قاری فعال باشد، ماهیت ذاتی آیات الهام‌بخش است.
 |
| «رسول اسماعیل‌زاده»، رئیس اداره ترجمه مركز ساماندهی ترجمه و نشر بین‌الملل سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی |
«رسول اسماعیل‌زاده»، مترجم قرآن و رئیس اداره ترجمه مركز ساماندهی ترجمه و نشر بین‌الملل سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ایران(ایكنا) شعبه آذربایجان‌شرقی، نمایندگی منطقه آزاد ارس، در خصوص كاربرد موسیقی در تلاوت قرآن، گفت: قرآن كتابی است كه دارای ابعاد مختلف معرفتی، كلامی و هنری است. همانگونه كه از معنای لغوی قرآن مستفاد می‌شود، قرآن كتابی است كه باید آن را خواند. بار معنایی این لغت به‌گونه‌ای است كه از جهتی بایستی در خواندن متن قرآن به معنا و درك معنای آن توجه داشت و از جهت دیگر به دلیل برخورداری از زیبایی‌های كلامی و بلاغتی باید در چارچوب موازین صوتی، آهنگ و وزن كلام عرب، آن را ادا كرد.
وی ادامه داد: تطابق زیبایی صوتی با زیبایی كلامی قرآن منحصر به فرد است. یعنی ساختار كلامی قرآن به نحوی است كه قاری هنگام قرائت و تلاوت آن، قرائت خود را توأم با یكی از موازین و قوانین صوتی منطبق می‌كند. به عبارت روشن‌تر این خصوصیت ذاتی كلام قرآن است كه قاری را وادار می‌كند كه به هنگام تلاوت و قرائت عبارت‌ها و فرازها را به تناسب حال و مقام و با صوت و لحن آهنگدار ادا كند.
اسماعیل‌زاده بیان كرد: تعاریف نیز متفاوت است. تعریفی كه یك فقیه از موسیقی دارد، با تعریفی كه یك عارف و یا فیلسوف و یا ریاضی‌دان از آن دارد، كاملاً متفاوت است. در بین فقها نیز در زمینه تعریف موسیقی وحدت نظر وجود ندارد. فلذا می‌بینیم كه برخی از فقها در رابطه با موسیقی حكم مطلقاً حرام را صادر كرده‌اند و برخی نیز بین انواع موسیقی فرق گذاشته و موسیقی مطرب، شهو‌ت‌آور، مخل اراده و عقل و منافی عفت و عقیده را موسیقی حرام و كلام موزون، آهنگدار را بی‌اشكال دانسته‌اند و حتی برخی از فقها از جمله رهبر معظم انقلاب آیت‌الله خامنه‌ای تشخیص این را نیز به عهده مكلف گذاشته است. در حقیقت این مكلف است كه باید تشخیص دهد كه كدامین آهنگ و یا كلام و لحن موزون در وی جرقه‌های ارتكاب به گناه را روشن می‌كند و كدامین در وی تأثیر مثبت می‌گذارد تا تكلیف خود را متوجه شود. در این خصوص علما، فقها و اندیشمندان سخن بسیار گفته‌اند و بعضاً نیز توضیحات تفضیلی برخی از علما نه تنها به تحلیل موضوع كمكی نكرده‌است حتی به ابهام و پیچیدگی و تعقدات آن افزوده است.
علمایی چون علامه طباطبایی، شهیدمطهری، استادمحمدتقی جعفری از معاصران و شخصیت‌هایی چون ابن‌سینا، فارابی، عبدالقادر مراغه‌ای، صفی‌الدین ارموی و میرمحسن نواب قره‌باغی از علما و موسیقی دانان كلاسیك در این وادی سخن بسیار گفته‌اند، هر چند فقهای معاصر اغلب در زمینه موسیقی تنها به استنباط حكم موسیقی از منابع اكتفا كرده‌اند، ولی بسیاری از شخصیت‌های اسلامی علاوه بر آن خود در زمینه علم موسیقی صاحب‌نظر بوده‌اند.
رئیس اداره ترجمه مركز ساماندهی ترجمه و نشر بین‌الملل سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی افزود: صرف نظر از ابهاماتی كه در تئوری و موضوع وجود دارد، اختلاف آرا و سلیقه‌هایی كه در مصداق به وجود می‌آید و این كه مكلف خود موضوعی را از مصادیق لهو و لعب و مخل عقل و اراده تشخیص دهد، این مسئله نیز موسیقی و حكم موسیقی در جامعه را با مشكل روبه‌رو ساخته است. به‌عنوان مثال برخی اشخاص در برخی محافل و مراسم هنگام اجرای موسیقی مثلاً سرود ملی، مجلس را ترك گفته و برخی دیگر گوش فرا می‌دهند، این دوگانگی در برخوردها ناشی از مختار بودن مكلف در تعیین مصادیق است. به هر حال در رابطه با موضوع موسیقی و مسائل جانبی آن گروه‌های مختلفی مطرح هستند كه ایجاد ارتباط علمی در بین این گروه‌ها تا حدودی به تبیین موضوع موسیقی كمك خواهد كرد. حل این مسئله مطالعات پیوسته موسیقی دانان، موسیقی خوانان، موسیقی نوازان، كارشناسان فقه و اندیشمندان، حتی روان‌شناسان را به طور توأمان می‌طلبد، از این حیث و با توجه به كاستی‌هایی كه در شناخت و معرفی موسیقی، اختلاف‌هایی كه در این فن به عمل آمده‌است، ضرورت بازنگری موضوع موسیقی را بیشتر عیان می‌كند و من نیز طرفدار آن هستم كه در پرتو دانسته‌ها و علوم مختص و مرتبط با این امر مراجعه مجدد، عمیق و گسترده به نصوص دینی ضروری است تا ابعاد مختلف این موضوع تبیین و روشن شود. و الا صدها سؤال بی‌پاسخ در ذهن مكلف ایجاد شده و لاینحل باقی خواهد ماند.
وی یادآور شد: همانگونه كه گفته شد، مضامین آیات قرآن سنخیت عجیبی با نغمات و مقامات دارند. هرچند آیات قرآن در چارچوب كلام منظوم و شعر نمی‌گنجد، ولی در عین حال عاری از وزن و آهنگ نیست، آیات قرآن به تناسب مضمون و مفهوم دارای آهنگ ذاتی هستند. اساساً بین آهنگ و زیبایی‌های كلامی و بلاغتی ارتباط تنگاتنگی وجود دارد، چینش حروف در یك واژه و كلمه، تقارن كلمات یك فراز و تأخر و تقدم مقوله‌ها و واحدهای نحوی، برخورداری الفاظ از اوزان و قافیه (كلام مسجع) انطباق لفظ با مضمون و انتخاب و گزینش مقام و یا نغمه مطلوب را به طور مكانیكی حل كرده است. به عبارت بسیار ساده، آیات قرآنی با زبان بی‌زبانی به قاری الهام می‌كند كه این فراز را در فلان مقام و دستگاه قرائت كن. این ساز و كار در جوهره الفاظ و واحدهای نحوی كلام الهی نهفته است.
من بیشتر به این معتقد هستم كه در انتخاب مقامات و دستگاه‌ها بیش و پیش از آن كه اراده و خلاقیت قاری فعال باشد، ماهیت ذاتی آیات الهام‌بخش است.
وی تأكبد كرد: استفاده از روش‌های مصری و عربی در قرائت قرآن بجای موسیقی ایرانی امری اجتناب‌ناپذیر است. هر چند موسیقی عرب، موسیقی ایرانی و حتی آذربایجانی از یك ریشه نشأت می‌گیرند و پرداخت علمی هر سه به‌عنوان موسیقی شرق اسلامی از زمان ترخان فارابی آغاز شده‌است، ولی این امر بیشتر در تئوری و فلسفه موسیقی پی‌گیری شده‌است و در عمل و اجرا بنا به استعداد ذاتی، تناسب فرهنگی و بیش از همه ماهیت زبانی و كلامی هر یك در حیطه و حوزه خاص خود پیشرفت و تكامل یافته است. موسیقی ایرانی ازمرحله موسیقی خلقی گذر كرده به موسیقی درباری راه یافته و در هرم جامعه در سطوح بالای جامعه ایفا شده‌است، در صورتی كه موسیقی عرب و همچنین موسیقی آذربایجانی سطح عمومی جامعه را پوشش می‌دهند و در عین پیچیدگی ظرفیت گسترش و انعطاف‌پذیری را دارا هستند. از طرف دیگر با توجه به قواعد تجویدی و موازین حاكم بر زبان عربی، این خصیصه از مختصات زبان قرآنی است، لذا نغمه‌ها، مقامات عربی با الحان و لهجه اعراب بیشتر سازگاری و تناسب دارد تا مقامات و نغمه‌های ایرانی. با توجه به این امر نمی‌توان تلاوت قرآن را به كلی با مقامات ایرانی ادا كرد. هرچند كه در این عرصه از مقامات و نغمه‌های ایرانی نیز استفاده می‌شود، ولی این امر در دایره بسیار محدود ایفا می‌شود. ولی مقامات و نغمه‌های مصری و حجازی جذبه و شیوایی خاص خود را دارد. تناسب كلامی، سنخیت زبانی، توازن اعراب با تحریرها و امكان فعالیت صوتی ابراز استعداد خلاقیت و گستردگی میدان نوآوری را در مقامات مصری و حجازی موجه، مطلوب ساخته است.
وی افزود: همانگونه كه گفته شد، در قرائت قرآن تنها به شكل محدود می‌توان از موسیقی ایران استفاده كرد، شكل و ماهیت كلام قرآنی و فرهنگ حاكم بر قرائت‌ها این امكان را از سایر مقامات گرفته است.
ولی می‌توان این را گسترش داد و نغمه‌ها و مقامات عربی و ایرانی را تركیب كرد. اما خود این امر بسیار استادی می‌خواهد، كار هر قاری یا موسیقی‌دان و استاد نیست. در گذشته از این نوع كارها شده‌است، برخی با استفاده از نوآوری‌هایی كه داشته‌اند در مقامات و اجراهای كلام قرآنی برای خود جا باز كرده‌اند.
وی در قالب تمثیلی زیبا تأكید كرد: كاری كه مرحوم رحیم مؤذنزاده در اذان انجام داد، یك كار كاملاً ایرانی بود كه جای خود را پیدا كرد و ماندگار شد. اذان رحیم مؤذنزاده در دستگاه بیات ترك حتی توانست سایر نغمه‌های اذانی را به حاشیه رانده و به درجه‌ای از مطلوبیت رسید كه گویا در طول تاریخ تطور صوتی و آهنگی در ایفای اذان، بالاخره آهنگ ایده‌ال اذان پیدا شد. و یا آثاری كه استاد سلیم مؤذنزاده در موسیقی مرثیه به جای آورده‌است. استاد مؤذنزاده با استعداد و ذوق و مهارت بی‌بدیل خود مقامات موسیقی عربی، ایرانی و آذربایجانی را چنان به هم پیوند می‌دهد كه هیچ نقصی در كار دیده نمی‌شود و با نوآوری‌هایی كه خلق می‌كند آثار جاویدان می‌آفریند. این كار تنها از عهده استاد مؤذنزاده برمی‌آید كه واقف به موسیقی عربی، ایرانی و آذربایجانی است و در اصل یك مرصع‌خوان تمام عیار است. این روند هرچند از سال‌های 1340 شروع شد، ولی در سال‌های 1360 به اوج خود رسید و نهایًتا مكتب مؤذنزاده ابداع شد و در تاریخ مرصع‌خوانی حرف اول و آخر را زد و ثبت شد. امروزه اكثر سبك‌های مداحی همگی از مكتب مؤذنزاده الهام می‌گیرند.
نغمه‌های حجازی، حسینی، ولایتی و مقامات راست و سه‌گاه و چهارگاه استاد با تمام شعبه‌هایش، تركیبی از موسیقی عربی، ایرانی و آذربایجانی است.
برخی از خوانندگان در عالم آواز و اجرای موسیقی كلاسیك ایرانی ـ آذربایجانی نیز از این گونه نوآوری‌ها داشته‌اند. به‌عنوان مثال استفاده ودود مؤذنزاده از سه‌گاه حاج حسینقلی در اجرای موسیقی كلاسیك و یا مونتاژی و سنتزی كه حبیب قاسمی از شور عربی، ایرانی و آذربایجانی داشته و به شكل مطلوب اجرا كرده‌است، از تجربه‌های موفق این عرصه است. مخلص آن كه هرچند قرائت قرآن را نمی‌توان به‌طور كامل در چارچوب و دائره موسیقی ایرانی اجرا كرد، ولی می‌توان با استفاده از ظرفیت‌‍‌های موسیقی ایرانی و حتی آذربایجانی نوآوری‌هایی در اجرا ایجاد كرد. این كار بسیار حساس و مسئولیت‌آفرین است و كسی بدون داشتن صلاحیت‌های لازم مجاز به این كار نیست.
وی در پایان خاطرنشان كرد: تأثیر موسیقی ایران در موسیقی قرآن و موسیقی جهان بسیار حائز اهمیت است. موسیقی ایران تأثیر زیادی در آهنگ‌ها و تلاوت قرآنی و همچنین در موسیقی جهان داشته و دارد. این تأثیر هم به‌صورت غیر تجربی و نظری و هم به صورت تمرینی بوده‌است. در برخی از موسیقی‌های همسایه اسامی اغلب دستگاه‌ها به زبان فارسی است، راست، سه‌گاه، چهارگاه، پنجگاه، نهاوند، همایون، شوشتر، شكسته و غیره و هرچه دورتر و به ریشه‌ها مراجعه كنیم این تأثیر را بیشتر می‌بینیم.
.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر